Collecties

De steen van Yap

Door Leen Custers, Museumgids

Deze stenen werden op het eiland Yap (Micronesië) als betaalmiddel gebruikt. Hoe werden deze indrukwekkende voorwerpen in de praktijk gebruikt?

Pierre de Yap

In het kort

Deze imposante steen was een gangbaar betaalmiddel op het eiland Yap in Micronesië. Betalen met stenen die tot 6 ton konden wegen lijkt bijzonder onhandig, maar voor de inwoners van het eiland Yap was dat geen probleem. De grootste stenen werden immers niet verplaatst. Bij transacties veranderden deze stenen van eigenaar, maar niet van plaats. Net als ons huidig monetair stelsel, was dit systeem gebaseerd op vertrouwen.

Iedere steen was uniek, maar ze werden allemaal tot ronde schijven gehakt en in het midden doorboord om ze makkelijker te kunnen verplaatsen. Het materiaal dat werd gebruikt is aragoniet, een gesteente dat niet op het eiland Yap maar op het eiland Palau (400 km verderop) voorkomt. De waarde van de stenen werd bepaald door verschillende kenmerken, zoals de grootte, de gaafheid en hun geschiedenis.

Vandaag is de Amerikaanse dollar de norm voor de dagelijkse betalingen, maar de stenen kunnen vandaag nog worden gebruikt voor rituele transacties.

Het zal u misschien verbazen maar de steen die u kan vinden in het museum, is vandaag nog steeds een geldig betaalmiddel op het eiland Yap, dat zich in Micronesië bevindt. Toeristen die het eiland bezoeken zijn vaak verwonderd dat de mensen op Yap hun geld zomaar op straat laten liggen. En het gaat hierbij niet om 'kleingeld'. De grootste exemplaren kunnen een doorsnede van 4 meter hebben en 6 ton wegen. Waar zou de oorsprong van deze bijzondere geldsoort liggen?

Een aantal eeuwen geleden voeren de eilandbewoners van Yap naar het naburige eiland Palau, dat 400 kilometer verder lag. Daar ontdekten ze een bijzonder gesteente: aragoniet. Omdat aragoniet  (dat ook in parels aanwezig is) niet voorkwam op het eiland Yap, hakten de Yapezen massieve stukken van dit gesteente uit in de grotten van Palau. Vervolgens werden deze stenen door de Yapezen tot schijven gehouwen en in het midden maakten ze een gat, zodat ze de stenen gemakkelijker (met behulp van stokken) over het land konden vervoeren. De Yapezen moesten de stenen daarna mee naar het eiland Yap brengen met behulp van bamboevlotten die door een kano werden voortgetrokken. Na verloop van tijd besloten ze deze schijven dan als betaalmiddel te gaan gebruiken en kregen de stenen de naam rai.

De reis van Palau naar Yap bracht in het verleden echter zeer veel gevaren met zich mee. Velen raakten dan ook gewond of lieten het leven tijdens de tocht overzee. Naarmate de risico's en bijgevolg ook de slachtoffers tijdens de reis toenamen, vermeerderde de waarde van de stenen. Kortom, omwille van de gevaren die de boottocht met zich meebracht en de zeldzaamheid van het materiaal (aragoniet) hadden deze stenen een grote waarde voor de inwoners van Yap.

Pierre de Yap
De steen van Yap die in het NBB-museum wordt bewaard © Museum van de Nationale Bank van België
Pierres de yap dans un bateau
Transport van stenen van Yap © Museum van de Nationale Bank van België

U vraagt zich misschien af hoe de waarde van een steen concreet bepaald werd? Naast de bijzondere schoonheid van het gesteente en de geschiedenis van de steen zelf (i.e. ouderdom, aantal slachtoffers, moeilijkheidsgraad uithakken) is de grootte van de steen belangrijk om de waarde vast te stellen, alsook de sociale status van de partijen in de transactie. Stenen geld dat in de handen van leiders gecirculeerd heeft, is bijvoorbeeld waardevoller dan stenen die gewone mensen in hun bezit hebben gehad.

Na 1931 zijn er in feite geen nieuwe stenen meer gemaakt. Omdat de stenen wegens hun grootte en gewicht niet bepaald praktische betaalmiddelen waren, werd sinds de 20ste eeuw op Yap de Amerikaanse dollar gebruikt voor de kleine, dagelijkse betalingen. De betaling van grote aankopen, zoals huizen of gronden, geschiedt vandaag wel nog af en toe met het stenengeld. De aragonietstenen worden bovendien ook nog gebruikt voor het regelen van  schadevergoedingen.

Zeer opmerkelijk is de wijze waarop in het verleden (en vandaag nog voor de grote aankopen) zakelijke transacties op Yap verliepen. Wanneer een steen namelijk van de oude eigenaar op de nieuwe overging, verhuisde men deze meestal niet van plaats. De stenen bleven dus gewoon op hun oorspronkelijke plaats op het eiland liggen: langs de weg, langs een huis, voor een gemeenschapshuis...

Diefstal van rai komt verder zelden voor omdat de eilandbewoners een grote sociale controle op elkaar uitoefenen. De meeste mensen op Yap zijn op de hoogte van de eigenaars van de stenen en hebben veel respect voor elkaars eigendom. Bovendien, kan u een wijze bedenken om onopvallend een steen van 6 ton te stelen?

Pierre de Yap dans un village
Een steen van Yap in een dorp © Museum van de Nationale Bank van België

Bibliografie

  • CORA Lee C., "Stone Money of Yap: A Numismatic Survey." in Smithsonian Studies in History and Technology, pp. 1–75, 1975.
  • LAUTZ, T., Steinreich in der Südsee. Traditionelle Zahlungsmittel in Mikronesien, Cologne, 1999.
  • Lautz, T., “The world’s most curious money? Huge stone discs used on the Micronesian island of Yap : a summary of field studies” in Money and Identity. Lectures about History, Design and Museology of Money [Proceedings of the 11th Meeting of the International Committee of Money and Banking Museums (ICOMON), Seoul, 2004], Hannover, Reiner Cunz, 2007, pp.105-127.